ขุทฺทกวตฺถุกถา

[243] ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก มุฏฺฐิกมลฺลาติ มุฏฺฐิเกน มถนฺติ อญฺญมญฺญํ หิํสนฺตีติ มุฏฺฐิกมลฺลาฯ อิมินา ปาฬิยํ ปทสฺส เหฏฺฐุปริยํ ทสฺเสติฯ คามมุทวาติ เอตฺถ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺเตน มุโท โมทนํ เอเตสมตฺถีติ มุทวา, คาเม วสนฺตา มุทวา คามมุทวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา’’ติฯ ‘‘วณฺณวา อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 193; ปาจิ. 67) วิย วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ถมฺเภติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ ถมฺโภ โหติ, อถ โข นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ฐปิตถมฺโภเยวาติ อาห ‘‘นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ฐปิตตฺถมฺเภ’’ติฯ

อิฏฺฐกาสิลาทารุกุฏฺฏานนฺติ อิฏฺฐกากุฏฺฏสิลากุฏฺฏทารุกุฏฺฏานํฯ อฏฺฐปทากาเรนาติ อฏฺฐปทผลกากาเรนฯ ราชิโยติ เลขาโยฯ ตตฺถาติ อฏฺฏาเน, อากิริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ คนฺธพฺพหตฺถโกติ คนฺธพฺพานํ วีณาหตฺโถ วิยาติ คนฺธพฺพหตฺถโกฯ ทารูหิ กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทารุมยหตฺเถนา’’ติฯ เตนาติ คนฺธพฺพหตฺเถน, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานีติ เอวํนามกสฺส ปาสาณสฺส จุณฺณานิฯ ตนฺติ กตคุฬิกกลาปกํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ วิคฺคยฺหาติ อญฺญมญฺญสฺส สรีเร ทฬฺหํ คเหตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ สรีเรน สรีร’’นฺติฯ มกรทนฺตเกติ มกรนามกสฺส มจฺฉสฺส ทนฺตสทิเส ทนฺเตฯ มลฺลกมูลสณฺฐาเนนาติ เขฬปฏิคฺคหปาทสณฺฐาเนนฯ คิลานสฺสาปีติ ปิสทฺโท อคิลานสฺส ปเควาติ ทสฺเสติฯ

[244] ทนฺเตติ มกรทนฺเตฯ อกตํ มลฺลกํ อกตมลฺลกํฯ กปาลขณฺฑํ วาติ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ กาสผุลฺลวิรหิตตฺตา วตฺถวฏฺฏิ อุกฺกาสิกา นามฯ นตฺถิ กาสํ ผุลฺลเมติสฺสาติ อุกฺกาสา, สา เอว อุกฺกาสิกาฯ ยสฺส กสฺสจีติ คิลานาคิลานสฺส วา ชราทุพฺพลตรุณพลวสฺส วาฯ ปิฏฺฐินฺติ ปิฏฺฐิยํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ปาณิตลสฺส ปุถุฏฺฐานํ ปุถุปาณิ, เตน กตํ ปุถุปาณิกํ, หตฺถปริกมฺมํ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจตี’’ติฯ สพฺเพสนฺติ นฺหายนฺตานํ วา อนฺหายนฺตานํ วา สพฺเพสํฯ

[245] กณฺณโตติ กณฺณจฺฉิทฺทโตฯ มุตฺโตลมฺพกาทิวลฺลิสทิสตฺตา วลฺลิกา นามฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ปริมุญฺจิตฺวา ลมฺพิยติ อเนนาติ ปลมฺพกํ, ตเมว สุตฺตํ ปลมฺพกสุตฺตํฯ วลยนฺติ นิยุรํฯ

[246] ทฺวีหิ มาเสหิ นิยุตฺตํ ทุมาสิกํฯ ทฺเว องฺคุลานิ เอตสฺสาติ ทุวงฺคุลํ, เกโสฯ

อุภเยนปีติ ทุมาสิกทุวงฺคุลสงฺขาเตน อุภเยนปิ ฯ อยมฺปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทว วุตฺโตติ โยชนาฯ ตโตติ ทุมาสิกทุวงฺคุลโตฯ

โอสณฺเฐนฺตีติ เอตฺถ โอลิขิตฺวา สมํ ปติฏฺฐาเปนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺตี’’ติฯ ทนฺตมยาทีสูติ อาทิสทฺเทน อฏฺฐิมยาทโย สงฺคณฺหาติฯ หตฺถผเณนาติ หตฺถสงฺขาเตน ผเณนฯ จิกฺขลฺเลนาติ จิกฺขลฺลสทิเสน นิยฺยาเสนฯ อุทกเตเลนาติ เอตฺถ อุทกญฺจ เตลญฺจาติ จ อุทกสงฺขาเตน เตเลนาติ จ อตฺถํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘อุทกมิสฺสเกน เตเลนา’’ติฯ อิมินา อุทเกน มิสฺสกํ เตลํ อุทกเตลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อุฏฺฐโลเมติ อุฏฺฐิตโลเมฯ หตฺถํ เตเมตฺวาติ หตฺถํ อุทกเตเลน เตเมตฺวาฯ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรานมฺปีติ อุณฺเหน อภิตตฺโต จ รเชหิ โอกิณฺณสิโร จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, อถ วา อุณฺเหน อภิตตฺโต สิโร เอเตสนฺติ อุณฺหาภิตตฺตสิรา, รเชหิ โอกิณฺโณ สิโร เอเตสนฺติ รโชกิณฺณสิรา , อุณฺหาภิตตฺตสิรา จ รโชกิณฺณสิรา จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, เตสมฺปิฯ อลฺลหตฺเถนาติ อทฺทหตฺเถน, อยเมว วา ปาโฐฯ

[247] เยสุ กํสปตฺตาทีสุ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, สพฺพานิ ตานิ กํสปตฺตาทีนิปีติ โยชนาฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมิํ กสฺมิํจิ อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ สมฺพนฺโธฯ สญฺฉวิ นุ โขติ สญฺชาตา ฉวิ นุ โข, อหํ ชิณฺโณ อมฺหิ นุ โข, โนติ โยชนาฯ

มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ เอตฺถ เกหิ อาลิมฺปนฺตีติ อาห ‘‘วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขเลปเนหี’’ติฯ ‘‘มโนสิลายา’’ติ อิมินา มโนสิลา เอว มโนสิลิกาติ ทสฺเสติฯ ตานีติ ลญฺฉนานิฯ หริตาลาทีหิปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ มโนสิลิกาย เอว, อถ โข หริตาลาทีหิปีติ ทสฺเสติฯ

[248] น ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ นิจฺจาเปนฺตสฺส วาติ ปเรหิ นจฺจาเปนฺตสฺส วาฯ สาธุคีตนฺติ สุนฺทรํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ คีตํ, สชฺชนานํ วาฯ ทนฺตคีตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ คีตํฯ ปุพฺพภาเคติ คายนโต ปุพฺพภาเคฯ คายาเปนฺตสฺสาปีติ ปเรหิ วา คายาเปนฺตสฺสาปิฯ ยํ ปนาติ กิริยาปรามสนํฯ ยํ ปหรติ, ตตฺถ ปหรเณ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สพฺพนฺติ อขิลํ นจฺจคีตวาทิตํฯ ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จฯ สวนมฺปิ หิ เอกเสเสน วา สามญฺญนิทฺเทเสน วา ปสฺสเนเนว สงฺคหิตํฯ วิหารโตติ อนจฺจอคีตอวาทิตฏฺฐานวิหารโตฯ วิหารนฺติ นจฺจคีตวาทิตฏฺฐานวิหารํฯ อสนสาลายาติ คาเม ฐิตาย อสนสาลายฯ

[249] สรกิริยนฺติ สรสฺส กิริยํฯ อิมินา สรกุตฺตินฺติ เอตฺถ สรสฺส กรณํ สรกุตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อลทฺธํ สมาธินฺติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺฉิมา ชนตาติ เอตฺถ สมูหิํ อวยวํ วินา สมูหสฺส อวยวิโน อภาวา ตาปจฺจโย สฺวตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชโน’’ติฯ ตํ ตํ วตฺตนฺติ สุตฺตนฺตวตฺตาทิํ ตํ ตํ วตฺตํฯ อกฺขรานิ วินาเสตฺวาติ อญฺญถา วตฺตพฺพานิ อกฺขรานิ อญฺญถา วทเนน จ ทีฆาทีนิ รสฺสาทิวทเนน จ วินาเสตฺวาฯ ธมฺเม ปนาติ เอตฺถ สทฺโท ปน วิเสสโชตโกฯ คีตโต วิเสโสว เวทิตพฺโพติ หิ อตฺโถฯ สุตฺตนฺตวตฺตนฺติ สุตฺตนฺตสฺส อุจฺจารณํ วตฺตํฯ เอเสว นโย ‘‘ชาตกวตฺตํ คาถาวตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ ตนฺติ วตฺตํฯ ยทิ ปน ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ สติ ยถา สุตฺตนฺตวตฺตาทีนิ โหนฺติ, ตถา กถํ ทสฺเสตพฺพานีติ อาห ‘‘จตุรสฺเสน วตฺเตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตนฯ ปริมณฺฑลานีติ สมนฺตโต มณฺฑลานิ พิมฺพานิ ปุณฺณานีติ อตฺโถฯ ‘‘สเรน ภณิต’’นฺติ อิมินา สรภญฺญนฺติ เอตฺถ สเรน ภณิตพฺพนฺติ สรภญฺญนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

สรภญฺเญ กิร อตฺถีติ สมฺพนฺโธ ฯ ตรงฺควตฺถาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค 249; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.249; วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.248-9) เอตรหิ นตฺถิฯ ทฺวตฺติํสวตฺตานีติ จ สงฺขฺยามตฺตเมว อตฺถิ, น สงฺเขฺยยฺยํฯ ตสฺมา ฏีกาสุ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.249; วชิร. ฏี. จูฬวคฺค. 249) ‘‘ตรงฺควตฺตาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺฐปโยคานี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติฯ อยญฺหิ อตฺถิสทฺโท นิปาโตฯ เตสูติ ทฺวตฺติํสวตฺเตสุฯ ยนฺติ วตฺตํฯ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺฐปโยคานิปิ เตสํ สพฺเพสํ สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ สพฺเพสนฺติ ทฺวตฺติํสวตฺตานํ, ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อวินาเสตฺวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘วิการํ อกตฺวา’’ติฯ ตตฺถ วิการกรณํ นาม ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโต อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ, ตถา อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ

พาหิรโลมิํ อุณฺณินฺติ เอตฺถ ‘‘พาหิรโลมิ’’นฺติ ปทํ ภาวนปุํสกนฺติ อาห ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา’’ติฯ ‘‘อุณฺณปาวาร’’นฺติ อิมินา อุณฺณีติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติฯ อถ วา ปาวารปเทน อุณฺณา เอตสฺส อตฺถีติ อุณฺณีติ กตฺวา ตทฺธิตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

[251] องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสวาติ องฺคชาตเมว ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อถ วา องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยเมวาติ โยชนาฯ อหิกีฏทฏฺฐาทีสุ นิมิตฺตภูเตสุ ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ

[252] อุปฺปนฺนา โหตีติ ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนา โหติฯ อุปฺปนฺนภาวํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสติ ราชคหโก เสฏฺฐิ, กีฬตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เสฏฺฐิสฺสฯ อิทํ ปทํ ‘‘ชาเล’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, ‘‘อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ ปเท สมฺปทานํฯ ตนฺติ จนฺทนคณฺฐิํฯ อสฺสาติ เสฏฺฐิสฺสฯ อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสา’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, ‘‘อทํสู’’ติ ปเท สมฺปทานํฯ

วิกุพฺพนิทฺธีติ วิวิธํ, วิการํ วา กุพฺพนวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. 3.12-16; วิสุทฺธิ. 2.369-373)ฯ อธิฏฺฐานิทฺธีติ อธิฏฺฐานวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. 3.12-16; วิสุทฺธิ. 2.369-373)ฯ

คิหี อุปนาเมนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ พฺยญฺชนํ กตฺวาติ พฺยญฺชนํ ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ ตนฺติ สุวณฺณตฏฺฏิกาทิํฯ อามสิตุมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ปฏิคฺคณฺหิตุนฺติ ทสฺเสติฯ สงฺฆิกปริโภเคน วาติ วาสทฺโท ปนสทฺทตฺโถฯ สงฺฆิกปริโภเคน ปนาติ หิ อตฺโถฯ คิหิวิกฏานิ วาติ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ คิหิวิกฏานิ ภาชนานิปิ วฏฺฏนฺตีติ หิ อตฺโถฯ กํสโลหวฏฺฏโลหานํ สภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘กํส…เป.… สงฺคหิโต’’ติฯ

[253] ‘‘ลิขิตุ’’นฺติ เอตํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ปกติมณฺฑลนฺติ เอตฺถ กิํ มกรทนฺตมตฺตมฺปิ อจฺฉินฺนมณฺฑลนฺติ อาห ‘‘มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมวา’’ติฯ

[254] ปหริตฺวาติ อาวฏฺฏนโต อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวาฯ ตโย ปตฺเต อุปรุปริ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยา อาสนฺโน ทนฺตาทีหิ กโต วลยาธารโกฯ ทารุอาธารโก นาม เอกทารุนา กโต อาธารโกฯ ทณฺฑาธารโก นาม จตุทณฺฑโต ปฏฺฐาย พหูหิ ทณฺเฑหิ กโต อาธารโกฯ ตตฺถาติ ภมโกฏิสทิสทารุ อาธารกติทณฺฑกาธาเรสุฯ คเหตฺวา เอวาติ ปตฺตํ คเหตฺวา เอว, เอกเมว ฐเปตพฺพํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ตตฺเถวาติ มิฑฺฒนฺเตเยวฯ วิตฺถิณฺณายาติ วิตฺถารายฯ พาหิรปสฺเสติ กุฏฺฏสฺส พาหิรปสฺเสฯ กตายาติ กุฏฺฏสฺส ถิรภาวตฺถํ กตายฯ เอตฺถาติ ปริภณฺฑนฺเตฯ

ยํ วตฺถํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ฐปิยตีติ วตฺถํ โจฬกํ นามาติ โยชนาฯ ตสฺมิํ ปนาติ โจฬเก ปนฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ วาลิกายํฯ น ทุสฺสตีติ ปตฺโต น ทุสฺสติฯ ปตฺตมาฬกนฺติ ปตฺตสฺส ฐปนตฺถาย กตํ อฏฺฏํฯ ภณฺฑกุกฺขฬิกาติ ปตฺตาทิภณฺฑกานํ ปกฺขิปนา อุกฺขฬิกาฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ภิตฺติขีลาทิเก ยสฺมิํ กสฺมิํจิฯ ลคฺเคนฺตสฺสาติ ปตฺตํ ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺสฯ นิสีทนสยนตฺถํ วา กตํ โหตูติ โยชนาฯ อญฺเญนาติ ปตฺตโต อญฺเญนฯ อฏฺฏกฉนฺเนนาติ อฏฺฏปติรูเปน, อฏฺฏกสทิเสนาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ อฏฺฏกฉนฺเนน ฐปิเต มญฺจปีเฐฯ อํเส พทฺธิยติ อเนนาติ อํสพทฺโธ, โสเยว อํสพทฺธโก, เตน ลคฺเคตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ฉตฺเต ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ภตฺเตน ปูโร ภตฺตปูโร, ปตฺโตฯ พนฺธิตฺวา ฐปิเต ฉตฺเต วา อฏฺฏกํ กตฺวา ฐปิเต ฉตฺเต วาติ โยชนาฯ โย โกจิ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปีติ สมฺพนฺโธฯ

[255] ยสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ หตฺเถ ปตฺโต อตฺถิ, โส เอว ภิกฺขุ ปตฺตหตฺโถ น โหติ, อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺฐิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมิํ สตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิฯ อิเมหิ วากฺเยหิ ‘‘ปตฺตหตฺโถ’’ติ จ ‘‘กวาฏํ ปณาเมตุ’’นฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ สูจิํ วา อวาปุริตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กุญฺจิกาย วาติ วาสทฺโท ‘‘สรีราวยเวนา’’ติ ปทํ อเปกฺขติฯ

ลาพุกฏาหนฺติ ลมฺพตีติ ลาพุ, ลาพุยา กฏาหํ ลาพุกฏาหํฯ ‘‘ตาวกาลิก’’นฺติ อิมินา เอกวารเมว เตน อามิสํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ฆฏิกปาลนฺติ ภาชนกปาลํฯ อภุํ เมติ อวฑฺฒิ มยฺหํ, อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตฺโถฯ ‘‘อภุ เม’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.149; ม. นิ. ฏี. 2.149) วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ อุตฺราสวจนนฺติ อุตฺราเสน วจนการณํ ปทํฯ ทินฺนกเมวาติ ปเรหิ ทินฺนกเมว อามิสนฺติ สมฺพนฺโธฯ

จมฺเพตฺวาติ มุเขน จมฺเพตฺวาฯ อปวิทฺธามิสานีติ ฉฑฺฑิตานิ อามิสานิฯ เอเตสูติ จลกาทีสุฯ อนุจฺฉิฏฺฐํ สุทฺธปตฺตนฺติ นตฺถิ อุจฺฉิฏฺโฐ เอตฺถาติ อนุจฺฉิฏฺโฐ, สุทฺธปตฺโต, ตํฯ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถนาติ อุจฺฉิฏฺโฐ เอตฺถ อตฺถีติ อุจฺฉิฏฺโฐ, โสเยว หตฺโถ อุจฺฉิฏฺฐหตฺโถ, เตนฯ วามหตฺเถน อาสิญฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สุทฺธปตฺเตฯ เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกน เอกอุทกเคณฺฑุสคหณมตฺเตนาปิฯ โสติ สุทฺธปตฺโตฯ หตฺถํ ปนาติ อุจฺฉิฏฺฐหตฺถมฺปิฯ ปนสทฺโท เหตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ยํ อฏฺฐิํ วา ยํ จลกํ วาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ มจฺฉมํสผลาทีสุฯ ตนฺติ อฏฺฐิจลกํฯ ยํ ปนาติ อฏฺฐิจลกาทิํ ปน, ปฏิขาทิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ, ปุน ขาทิตุกาโมติ อตฺโถฯ ตตฺเถวาติ ปตฺเต เอวฯ กตฺวาติ ฐปนํ กตฺวาฯ ยํ กิญฺจิ อฏฺฐิกณฺฏกาทินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[256] สตฺถกเวฐนกนฺติ สตฺถกสฺส เวฐนกรณํฯ ปิปฺผลิกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนาฯ ปิปฺผาเลติ เอตายาติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกํฯ อญฺญมฺปีติ ปิปฺผลิกโต อญฺญมฺปิฯ ยํกิญฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนาฯ อิมินา ทณฺเฑน โยชิตํ สตฺถกํ ทณฺฑสตฺถกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

มลคฺคหิตาติ อยมลคฺคหิตาฯ กิณฺเณนาติ มทิราทิพีเชน กิณฺเณนฯ เตนาติ ปาสาณจุณฺณสงฺขาเตน สริตเกนฯ มกฺเขตุนฺติ สูจิํ มกฺเขตุํฯ มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ตํ สริตกํ ปริภิชฺชตีติ โยชนาฯ มธุสิตฺถกปิโลติกนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺขิตํ ปิโลติกํฯ ตตฺถาติ นิสฺเสณิยํฯ ยาย รชฺชุยา กถิเน พนฺธนฺติ, สา รชฺชุ กถินรชฺชุ นามาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กเต กถิเนฯ ทณฺฑเกติ กถินทณฺฑกมฺหิฯ ตสฺสาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตสฺส กถินสฺสฯ อิตรสฺส ภิกฺขุโนติ ทีฆภิกฺขุโต อิตรสฺส รสฺสภิกฺขุโนฯ

ทณฺฑกถินปมาเณน กตสฺส กฏสารกสฺสาติ โยชนาฯ

‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ อิมินา ปิทลกนฺติ ทุคุณกรณสงฺขาตสฺส กิริยาวิเสสสฺส นามนฺติ ทสฺเสติฯ วินนฺธนรชฺชุนฺติ วิเสเสน นหิยติ พนฺธิยติ เอตายาติ วินนฺธนา, สาเยว รชฺชุ วินนฺธนรชฺชุ, ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วินนฺธิตุํ รชฺชุ’’นฺติฯ วินนฺธนสุตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตน สุตฺตเกนาติ วินนฺธนสุตฺตเกนฯ ตตฺถาติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยํ กาจิ สุตฺตนฺตริกาโยติ สมฺพนฺโธฯ ปมาณสญฺญากรณนฺติ สุตฺตนฺตริกปมาณสฺส สญฺญากรณํฯ กาฬสุตฺเตน สญฺญากรณํ วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สญฺญากรณนฺติ โยชนาฯ องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘องฺคุลิยา’’ติ กรณสฺเสว วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส อวุตฺตตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สูจิมุข’’นฺติฯ องฺคุลิโกสกนฺติ องฺคุลิกญฺจุกํฯ

[257] ปาติจงฺโกฏกาทินฺติ เอตฺถ ปาติ นาม ปฏิคฺคหสณฺฐาเนน กโต สูจิอาทิภณฺฑฏฺฐปโน ภาชนวิเสโสฯ อากิริตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวาฯ โอธุนิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวาฯ ฆนทณฺฑกนฺติ นิรนฺตรทณฺฑกํฯ อนฺโตกตฺวาติ กถินสฺส อนฺโตกตฺวาฯ

[258] วินนฺธิตฺวาติ โจฬเกน วินนฺธิตฺวาฯ

[259] อปริสฺสาวนกสฺเสว ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ โย ปน ยาจตีติ สมฺพนฺโธฯ มชฺเฌทณฺฑเกติ ทณฺฑกสฺส มชฺเฌฯ อุทกนฺติ อกปฺปิยอุทกํฯ ตนฺติ อุทกํฯ ยนฺติ ปริสฺสาวนํฯ อุทกํ ปริสุทฺธํ หุตฺวา สวติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อเนนาติ ปริสฺสาวนํฯ ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตํ โอตฺถรกํ นามาติ โยชนาฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปริสฺสาวนํ, พนฺธิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ จตูสุ ขาณุเกสุฯ สพฺพปริยนฺเตติ สพฺพปริสฺสาวนสฺส ปริยนฺเต โมเจตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โอตฺถริตฺวาติ โอคาเหตฺวาฯ จีวรกุฏิกาติ จีวเรน กตา กุฏิกา, สา มกสานํ ปริตฺตาณตฺถํ กตตฺตา มกสกุฏิกาติ วุจฺจติฯ

[260] เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทเสหิ อุสฺสนฺนกายาฯ อคฺคฬตฺถมฺโภติ กวาฏตฺถมฺโภฯ ยตฺถาติ อคฺคฬตฺถมฺเภฯ ตตฺถาติ ทฺวารพาหายฯ ตตฺถาติ อคฺคฬปาสเกฯ ธูโม นิกฺขมติ เอเตนาติ ธูมเนตฺโต, ฉิทฺโทฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมนิกฺขมนฉิทฺท’’นฺติ ฯ ‘‘คนฺเธหี’’ติ อิมินา ‘‘วาเสตุ’’นฺติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุทกฏฺฐปนฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา อุทกฏฺฐานนฺติ เอตฺถ อุทกสฺส ฐปนํ ฐานํ อุทกฏฺฐานนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อุทกฏฺฐาเนฯ โกฏฺฐโกติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ, ยสฺส กสฺสจิ วา โกฏฺฐโก โหติ, อปิ จ โข ปน ทฺวาเร เอว, ทฺวารสฺเสว วา โกฏฺฐโกติ อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺฐโก’’ติฯ

[261] ปริกมฺมนฺติ ปิฏฺฐิอาทิปริกมฺมํฯ ปฏิจฺฉาทิยติ อิมายาติ ปฏิจฺฉาทิ, วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิฯ อุทกํ น โหตีติ เอตฺถ ปาโนทกํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นฺหาโนทกํ น โหตี’’ติฯ

[262] ปณฺณิกานํ ตุลํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลนฺติ โยชนาฯ ทีฆวรตฺตาทีหีติอาทิสทฺเทน รชฺชุ อาทโย สงฺคณฺหาติฯ อรหตฺถฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺฐานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏานิ พนฺธิตฺวา เอเกน วา ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานํ ยนฺตํฯ อรสงฺขาเตสุ หตฺเถสุ ฆฏา พนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ อรหตฺถฆฏิ, ตเมว ยนฺตํ อรหตฺถฆฏิยนฺตํฯ จมฺมภาชนนฺติ จมฺมมยํ ภาชนํฯ อปริกฺขิตฺตา โหตีติ จนฺทนิกา อปาการา โหติฯ อุทกปุญฺชนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ อุทกปุญฺชเนฯ ‘‘อุทกปุญฺชนี’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ สติ ตาย อุทกปุญฺชนิยาติ อตฺโถฯ ปจฺจุทฺธริตุนฺติ อปเนตุํฯ

[263] อา สมนฺตโต วิทฺธํ ปกฺขปาสกเมตฺถาติ อาวิทฺธปกฺขปาสกํฯ มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑลมฺหิฯ กตํ กูฏญฺจ ฉทนญฺจ เอตฺถาติ กตกูฏจฺฉทนํ, ชนฺตาฆรํ, ตสฺสฯ เอตนฺติ ‘‘นิลฺเลขชนฺตาฆร’’นฺติ เอตํ นามํฯ ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ อิมินา ‘‘จตุมาส’’นฺติ ทิคุสมาสสฺส วากฺยํ ทสฺเสติฯ

[264] นมตกนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนมตกโต (จูฬว. อฏฺฐ. 256) วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอฬกโลเมหี’’ติอาทิฯ อวายิมนฺติ วายิตฺวา น กตํฯ จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ จมฺมขณฺฑํ วิย อธิฏฺฐานวิกปฺปนอปนยเนน, ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

เปฬายาติ อฏฺฐํสาทิอากาเรน กตาย มญฺชูสายฯ เอตนฺติ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ เอตํ นามํฯ ทารุมยาปีติ ปิสทฺโท น ตมฺพโลหรชตมยา เอวาติ ทสฺเสติฯ เอตฺเถวาติ มโฬริกายเมวฯ อาธารกสงฺเขปคมนโตติ อาธารเก สงฺเขปํ คมนโตฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปุพฺเพ ปตฺตรกฺขนตฺถํ อาธารโก อนุญฺญาโต, อิทานิ ภุญฺชนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอโก ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสกนฺติ คเหตพฺพผลปูเวหิ เสสกํฯ ตสฺมิํ ขเณติ ตสฺมิํ ภุญฺชนกฺขเณฯ

[265] เอเกเกนปิ องฺเคนาติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต ปน อธิเกหิ องฺเคหิ ปเควาติ หิ อตฺโถฯ สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส นิกฺกุชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ น คเหตพฺโพติ สงฺเฆน น คเหตพฺโพฯ อสุกสฺส อุปาสกสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺกุชฺชนกาเลติ ปตฺตสฺส อุกฺกุชฺชนกาเลฯ ยาจาเปตฺวาติ ปตฺตนิกุชฺชิเตน อุปาสเกน ยาจาเปตฺวาฯ หตฺถปาสนฺติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํฯ

[268] ปุรกฺขตฺวาติ เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส อคฺคตฺถภาวญฺจ กรสทฺทสฺส ขาเทสภาวญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคโต กตฺวา’’ติฯ โสติ โพธิราชกุมาโร, สนฺถรีติ สมฺพนฺโธฯ ลจฺฉามีติ ลภิสฺสามิ, เอส โพธิราชกุมาโร ปุตฺตลาภาย อภพฺโพติ โยชนาฯ อกฺกมเน โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยที’’ติอาทิฯ ปจฺฉาติ อกฺกมนโต ปจฺฉาฯ อยนฺติ ภควาฯ อิทนฺติ การณํฯ ตาวาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา วา ปฐมํฯ ปริภวโตติ คิหีนํ ปริภวโตฯ

มงฺคลตฺถายาติ อโรคาทิกสฺส มงฺคลสฺส อตฺถายฯ โธตปาทกนฺติ เอตฺถ โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนฏฺฐาเน อตฺถริตํ โธตปาทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โธตปาทกํ นามา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปจฺจตฺถรณํ อตฺถต’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทก’’นฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถริตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ

[269] ปทุมกณฺณิกาการนฺติ ปทุมกณฺณิกสณฺฐานํฯ กตํ ปาทฆํสนํ กตกํ นามาติ โยชนาฯ ตนฺติ กตกํ, ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ โปตฺถเกสุ ตํสทฺโท คลิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

พาหุลฺลิกานุโยคตฺตาติ ปจฺจยพหุลภาวาย อนุโยคตฺตาฯ ปาสาณเผณโกปีติ ปาสาณอพฺพุทมฺปิฯ พีชนีติ จตุรสฺสพีชนีฯ ตนฺติ วิธูปนํ, กตํ โหตูติ สมฺพนฺโธฯ อิธาปิ ตํสทฺโท คลิโตฯ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิญฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตํ โหตูติ โยชนาฯ สพฺพํ วิธูปนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาฬิยํ ตาลวณฺฏนฺติ สห วณฺเฏน กตํ ตาลํ ตาลวณฺฏํ, ตาลสทฺเทน ตํมยา มณฺฑลพีชนี คเหตพฺพา วิการีวิการภาเวน สมฺพนฺธตฺตาฯ มกสพีชนีติ มกสานํ ปลายนกพีชนี, ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ มกสพีชนี วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘วากมยพีชนิยา’’ติ ปทํ ‘‘สงฺคหิตา’’ติ ปเท อาธาโร, กรณํ วาฯ

[270] ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส จกฺขุํ วา ทุพฺพลํ โหตีติ โยชนาฯ อญฺโญติ กายฑาหาทีหิ อาพาเธหิ อญฺโญ, โกจิ อาพาโธ วา อุปฺปชฺชตีติ โยชนาฯ ‘‘วสฺเส ปนา’’ติ ปทํ ‘‘จีวรคุตฺตตฺถ’’นฺติ ปเท เอว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ จีวรคุตฺตตฺถนฺติ จีวรสฺส วสฺสเตมนโต คุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ สนฺเตสูติ สมฺพนฺโธฯ ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปณฺเณน กตํ ฉตฺตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว คามารญฺเญสุฯ

‘‘อสิ อสฺสา’’ติ อิมินา อสิสฺสาติ ปทสฺส อนวกาสวิธิํ ทสฺเสติฯ อสีติ ขคฺโคฯ อสฺสาติ โจรสฺส, อสีติ สมฺพนฺโธฯ วิชฺโชตลตีติ เอตฺถ อลปจฺจโย รูปสิทฺธิมตฺโตวาติ อาห ‘‘วิชฺโชตตี’’ติฯ ‘‘จตุหตฺโถเยวา’’ติ อิมินา ปมาณยุตฺโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตโตติ จตุหตฺถโตฯ สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํฯ ‘‘สกฺกา ปนา’’ติ ปทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท กมฺมํฯ สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา, น วินา สมฺมุติยาติ อธิปฺปาโยฯ

[273] อาคตนฺติ อุทริยโต นิกฺขมิตฺวา อาคตํฯ อุคฺคารนฺติ คลโต อุคฺคารํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ สนฺธาเรตฺวาติ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อสนฺธาริตเมว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

ยนฺติ ขาทนียโภชนียํ, ปติตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ ขาทนียโภชนียํ, คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ วจนํฯ

[274] กุพฺพํ กริสฺสามีติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กุพฺพนฺติ วุตฺเต สทฺโทติ อาห ‘‘สทฺทํ กริสฺสามี’’ติฯ สทฺทนฺติ ‘‘อยํ มํ ภิกฺขุ วิปฺปกโรตี’’ติ อุจฺจาสทฺทํฯ นขาทีหีติอาทิสทฺเทน มุขกุฏฺเฏ สงฺคณฺหาติฯ อนุรกฺขนตฺถนฺติ อนุทเยน ปาลนตฺถํฯ นขจฺเฉทนนฺติ นขํ ฉินฺทติ อเนนาติ นขจฺเฉทนํ, สตฺถกาทิฯ วีสติมฏฺฐนฺติ เอตฺถ วีสติยา นขานํ มฏฺฐํ วีสติมฏฺฐนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วีสติปิ นเข’’ติอาทิฯ ลิขิตมฏฺเฐติ ลิขิเต หุตฺวา มฏฺเฐฯ การาเปนฺตีติ นหาปิเต การาเปนฺติฯ นขโตติ นขโต วา นขนฺตรโต วาฯ อปกฑฺฒิตุนฺติ กฑฺฒิตฺวา อปเนตุํฯ

[275] ขุรโกสกนฺติ ขุรสฺส ฐปนกํฯ กตฺตริยาติ กนฺติยติ ฉินฺทิยติ อิมายาติ กตฺตริ, อโยมโย เอโก อุปกรณวิเสโส, ตายฯ ‘‘เฉทาเปนฺตี’’ติ อิมินา กปฺปาเปนฺตีติ เอตฺถ กปฺปสทฺทสฺส วิธฺยตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติฯ มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ เอตฺถ มสฺสุํ วฑฺเฒตฺวา รุหาเปนฺตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มสฺสุํ ทีฆํ การาเปนฺตี’’ติฯ เอฬกมสฺสูติ เอฬกสฺส วิย มสฺสูติ เอฬกมสฺสุฯ ‘‘โคโลมิก’’นฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘จตุโกณ’’นฺติ อิมินา จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ อํสสทฺโท โกณตฺโถติ ทสฺเสติฯ จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ หิ ‘‘จตุรํส’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺส สการสฺส ทฺเวภาวํ กตฺวา ‘‘จตุรสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ โลมสํหรณนฺติ โลมานํ อปนยนํฯ โลมราชิฏฺฐปนนฺติ โลมเลขาฐปนํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ, มสฺสุกปฺปนาทีสูติ สมฺพนฺโธฯ คณฺฑวณรุธิอาพาธปจฺจยาติ คณฺโฑ จ วโณ จ รุธิ จ คณฺฑวณรุธโย, เตเยว อาพาธา คณฺฑวณรุธิอาพาธา, เตสํ ปจฺจยาฯ วโณติ มหนฺโต วโณฯ รุธีติ ขุทฺทโก วโณฯ สกฺขราทีหีติ สกฺขรมธุสิตฺถเกหิฯ สณฺฑาโสติ สุฏฺฐุ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโสฯ ยนฺติ โลมํ, ฐิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถ ฐิตนฺติ อาห ‘‘ภมุกาย วา’’ติอาทิฯ

กิํ หุตฺวา ฐิตนฺติ อาห – ‘‘อุคฺคนฺตฺวา วิภจฺฉํ ฐิต’’นฺติ, วิภจฺฉํ หุตฺวา ฐิตนฺติ โยชนาฯ วิเสเสน โสภณํ ภกฺขตีติ วิภจฺโฉ, อโสภโณฯ ‘‘วิคจฺฉ’’นฺติปิ ปาโฐ, วิรูปํ คจฺฉติ, คมยตีติ วา วิคจฺโฉฯ ตตฺถ ปุริมปาโฐเยว มูลปาโฐติ ทฏฺฐพฺโพติฯ ปลิตํ วา อปลิตํ วา ตาทิสํ โลมนฺติ โยชนาฯ

[277] กํสปตฺถริกาติ เอตฺถ กํสอาปเณ ปตฺถรนฺติ ปสาเรนฺตีติ กํสปตฺถริกาติ วุตฺเต กํสภณฺฑวาณิชา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘กํสภณฺฑวาณิชา’’ติฯ วาสิทณฺฑาทีนํ อปาตนตฺถํ พนฺธติ อเนน โลเหนาติ พนฺธนํ, ตเมว มตฺตํ อปฺปนฺติ พนฺธนมตฺตํฯ

[278] นิกฺขมนฺเตนาติ อารามโต นิกฺขมนฺเตนฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘สริตฺวา’’ติ อิมินา อสริตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ พหุรชฺชุกนฺติ พหู รชฺชุโย เอตสฺสาติ พหุรชฺชุกํฯ อิมินา กลาเปน พหุรชฺชูนํ สมูเหน กตฺตพฺพนฺติ กลาปุกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, อิการสฺสุกาโรฯ เทฑฺฑุภกนฺติ เอตฺถ เทฑฺฑุภสทฺเทน ตสฺส สีสํ คเหตพฺพํ เอกเทสูปจาเรน, เทฑฺฑุภํ วิยาติ เทฑฺฑุภกํ, สทิสตฺเถ กปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุทกสปฺปสีสสทิส’’นฺติฯ ‘‘มุรชวฏฺฏิสณฺฐาน’’นฺติ อิมินา มุรชสทฺเทน มุรชวฏฺฏิ คเหตพฺพา ตสฺส วิการตฺตา, เตน สทิสํ มุรชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เวเฐตฺวาติ พหุรชฺชุเก เอกโต เวเฐตฺวาฯ มทฺทวีณสทฺโท ปามงฺคปริยาโยฯ มทฺทวีณํ วิยาติ มทฺทวีณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปามงฺคสณฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘ปเคว พหูนี’’ติ อิมินา ‘‘เอกมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติฯ มจฺฉกณฺฏกวายิมาติ มจฺฉกณฺฏกํ วิย ทสฺเสตฺวา วายิมาฯ กุญฺชรจฺฉิกาทิเภทาติ วารณอจฺฉิกาทิเภทาฯ วารโณ หิ กุํ ภูมิํ ชราเปตีติ กุญฺชโรติ (วิ. ว. อฏฺฐ. 31; อ. นิ. ฏี. 1.1.2) จ กุญฺเช นิกุญฺเช รมตีติ กุญฺชโรติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส อจฺฉิ วิยาติ กุญฺชรจฺฉิกํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ กุญฺชรจฺฉิกาทีนิ, เตสํ เภทาติ กุญฺชรจฺฉิกาทิเภทาฯ อาทิสทฺเทน โคณจฺฉิกาทโย สงฺคณฺหาติฯ

‘‘กุญฺจิกาโกสกสณฺฐาน’’นฺติ อิมินา สูกรสฺส อนฺตํ วิย สูกรนฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ สูกรสฺส หิ อนฺตํ กุญฺจิกาโกสกํ วิย มชฺเฌ สุสิโร โหติฯ สูกรนฺตกํ อนุโลเมตีติ สูกรนฺตเกน อนุโลเมติฯ ทสาสุเยวาติ กายพนฺธนสฺส อนฺเตสุเยวฯ เอตฺถาติ ทสาสุฯ ‘‘จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา มุรชทสา ตโต อุปริ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เวเฐตฺวาติ รชฺชุํ วตฺเถน เวเฐตฺวาฯ มุทฺทิกสณฺฐาเนนาติ วรกสีสสณฺฐาเนนฯ เอวํ สิพฺพิตาติ เอวํ สิพฺพิยมานาฯ หีติ ผลโชตโกฯ ปาสนฺโตติ ปาสโกฏิฯ

[280] โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ หตฺถิโสณฺฑกํ นามาติ โยชนาฯ โจฬิกอิตฺถีนนฺติ โจฬรฏฺเฐ นิวาสีนํ อิตฺถีนํฯ หตฺถิยา โสณฺโฑ วิย หตฺถิโสณฺฑกํ นิวตฺถํฯ มจฺฉวาลํ วิยาติ มจฺฉวาลกํฯ จตฺตาโร กณฺณา เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ จตุกณฺณกํฯ ตาลวณฺฏํ วิยาติ ตาลวณฺฏกํฯ สตํ วลิโน เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ สตวลิกํฯ ‘‘อเนกกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘สตวลิก’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส อเนกตฺถวาจกตํ ทสฺเสติฯ ‘‘วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา’’ติ อิมินา ปุริมนิวตฺถํ กฏิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา นิวตฺถํ นามาติ ทสฺเสติฯ

สํวลฺลิตฺวา นิวตฺถํ สํวลฺลิยํฯ มลฺโล จ กมฺมกาโร จ มลฺลกมฺมการา, เต อาทโย เยสํ เตติ มลฺลกมฺมการาทโยฯ อาทิสทฺเทน ธุตฺตาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยมฺปิ นิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ ตํ นิวตฺถํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอกํ วา โกณนฺติ สมฺพนฺโธฯ โกเณติ อนฺตรวาสกสฺส โกเณฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺตี’’ติ อตฺถํ อติทิสติฯ อนฺโตกาสาวสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว นิวาเสนฺเตน อคิลาเนนาติ โยชนาฯ สคุณนฺติ อนฺโตกาสาเวน พหิกาสาวํ สมานคุณํ กตฺวาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ยญฺจาติ ยํ นิวตฺถญฺจฯ อิธาติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเกฯ ยญฺจ เสขิยวณฺณนายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 576 อาทโย) ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพํ ตํ นิวตฺถนฺติ โยชนาฯ นิพฺพิการํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

อุโภ กณฺเณติ เหฏฺฐา ฐิเต อุโภ กณฺเณ อุปริ จ ฐิเต อุโภ กณฺเณฯ ตนฺติ ปริมณฺฑลปารุปนํฯ

ตตฺถาติ ‘‘คิหิปารุต’’นฺติ วจเน ยํกิญฺจิ อญฺญถาปารุตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมา, ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยถา ปารุปนฺติ, ยถา จ ฐเปนฺตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพาฯ ตสฺเสวาติ ทีฆสาฏกสฺเสวฯ ตสฺเสวาติ สาฏกสฺเสวฯ ปาฬิการโกติ ปาฬิํ คณฺหนฺตํ วา วาเจนฺตํ วา การโกฯ ตถาติ ยถา ปารุปนฺติ, ตถาฯ

[281] กุหิญฺจิ ฐานํ คจฺฉโต รญฺโญติ โยชนาฯ ‘‘ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสา’’ติ อิมินา เต มนุสฺสา มุณฺฑํ สีสํ โจฬเกน เวเฐนฺตีติ มุณฺฑเวฐิโน นามาติ ทสฺเสติฯ อธิปฺปาโยติ อุชฺฌายนฺตานํ มนุสฺสานมธิปฺปาโยฯ อนฺตรากาชนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท มชฺฌตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มชฺเฌ’’ติฯ ‘‘ลคฺเคตฺวา’’ติอาทินา กาชสฺส อนฺตเร ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพํ อนฺตรากาชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

[282] ‘‘จกฺขูนํ หิต’’นฺติ อิมินา อจกฺขุสฺสนฺติ เอตฺถ สฺสปจฺจโย จกฺขุสทฺทโต หิตตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีนํ ปมาณยุตฺเตน องฺคุเลนฯ

[283] ‘‘ติณวนาทีสู’’ติ อิมินา ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ เอตฺถ ทายสทฺโท วนวาจโกติ ทสฺเสติฯ ‘‘อคฺคิํ เทนฺตี’’ติ อิมินา อาปุพฺโพ ลิปิธาตุ อุปสคฺควเสน อคฺคิทานตฺโถติ ทสฺเสติฯ ปริตฺตนฺติ เอตฺถ สมนฺตโต ตายติ อเนนาติ ปริตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขเณน วา ปริตฺตาณ’’นฺติฯ เอตฺถาติ ปริตฺตกรเณฯ ทาตุํ ลพฺภตีติ สยํ ทาตุํ ลพฺภติฯ หริตุนฺติ อปเนตุํฯ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา อคฺคินฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถาติ อคฺคิทานาทินา อากาเรนฯ อุทเกน นิพฺพาเปนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ

[284] สติ กรณีเยติ เอตฺถ กรณียสทฺโท กิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณกิจฺเจ’’ติฯ ‘‘สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณ’’ อิติ ปเทน กิจฺจสรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปุริสปฺปมาณ’’นฺติ อิมินา โปริสิยนฺติ เอตฺถ ณิยปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ปุริสปฺปมาณํ นาม อุปริ พาหุทฺวยตตสฺส ปุริสสฺส ปมาณํฯ ทิสฺวา วา หุตฺวา วา ทิสฺวาติ โยชนาฯ อติอุจฺจมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ นีจํ ปน รุกฺขํ ปเควาติ หิ อตฺโถฯ

[285] กลฺยาณวากฺกรณาติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กรโณ, สทฺโท, วาจาเยว กรโณ วากฺกรโณ, กลฺยาโณ วากฺกรโณ เอเตสนฺติ กลฺยาณวากฺกรณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มธุรสทฺทา’’ติฯ เวทํ วิยาติ สุติํ วิยฯ วาจนามคฺคนฺติ วาจนาย อุปายํฯ สกาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสงฺขาตสฺส สสฺส อตฺตโน เอสา สกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ มาคธนิรุตฺติยา เอว ธมฺโม ภาสิโต, ตสฺมา สา มาคธนิรุตฺติ สกา นามาติ วุจฺจติฯ นิรุตฺตีติ อตฺถํ นีหริตฺวา วุจฺจเต อิมาย สทฺทปญฺญตฺติยาติ นิรุตฺติ, วจธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร, สพฺพโวหาโร ลพฺภติฯ อิธ ปน ‘‘สกายา’’ติ วุตฺตตฺตา มาคธโวหาโร เอวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มาคธโวหาโร’’ติฯ ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติปิ ปาโฐฯ เอวญฺหิ สติ สพฺพสตฺตานํ สภาเวน ปวตฺตา มูลภาสาภูตา มาคธนิรุตฺติเยวฯ

[286] โลกายตํ นาม ติตฺถิยสตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินาว การเณนาติ ‘‘เสโต กาโก, กสฺมา? อฏฺฐีนํ เสตตฺตาฯ รตฺโต พโก, กสฺมา? โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ อิติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.223; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.1080; อ. นิ. 10.69-70) อิมินา เอว การเณนฯ

[288] อนฺตรา อโหสีติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท พฺยวธานตฺโถติ อาห ‘‘อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา’’ติฯ เตน สทฺเทน ธมฺมกถา พฺยวธานา อโหสีติ อตฺโถฯ

[289] อาพาธปฺปจฺจยาติ เอตฺถ อาพาธสฺส เภสชฺชสงฺขาโต ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ อิมินา อาพาโธเยว ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ

[293] ทุกฺกฏวตฺถุ นาม อกปฺปิยโวหาราทินา มาลาวจฺฉโรปนาทิ, ปาจิตฺติยวตฺถุ นาม มาลาวจฺฉโรปนาทิอตฺถาย ปถวีขณนาทิฯ ปหรณีติ ปหรติ อิมายาติ ปหรณีฯ เอตนฺติ ‘‘ปหรณี’’ติ เอตํ นามํฯ ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺส โลหภณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อาวุธสงฺขาตํ โลหภณฺฑํฯ วุตฺตเมวาติ ‘‘กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการ’’นฺติอาทินา (จูฬว. อฏฺฐ. 269) วุตฺตเมวฯ ธนิยสฺเสวาติ ธนิยสฺส เอวฯ อญฺเญสญฺหิ กตาย สพฺพมตฺติกามยกุฏิยา อปากฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธนิยสฺเสวา’’ติฯ อถ วา ธนิยสฺส สพฺพมตฺติกามยกุฏิ อิวาติ โยชนาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเกฯ

อิติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

6. เสนาสนกฺขนฺธกํ